Trong phổ thông loài hoa được người Việt chúng ta bác bỏ bày trong ba ngày Tết, có nhẽ hình ảnh cây mai vàng là loài mang đậm nét văn hóa truyền thống dân tộc nhất. Như thế nên, hàng năm trên diễn đàn tin báo, đa dạng bài viết về mai vẫn xuất hiện. Thậm chí, có quá rộng rãi bài viết tranh biện về chữ "Mai".
Đã có không ít người cho rằng ý thơ trong một số bài thơ chữ Hán ngày trước đã đề cập đến Mai vàng (Ochna integerrima). Thật ra, chưa nói đến thơ cổ trung Quốc, mà ngay cả Mãn Giác Thiền sư, tới Nguyễn Du, rồi Cao Bá Quát đều nhắc tới một loài Mai mà người Trung Quốc gọi là "Méi", nghĩa là cây Mơ, rộng rãi người Việt chúng ta gọi là Bạch mai thuộc họ hoả hồng. Trong các bản gốc chữ Hán các câu thơ, câu kệ, câu đối của các tác giả vừa nêu đều sử dụng chữ 梅 hoặc 槑.
Trên Nghị đỉnh (đỉnh thứ V của cửu đỉnh đặt ở Đại Nội Huế) có khắc một cây mai trổ hoa, kế bên có chữ Mai. Có người cho đó là Mai vàng xứ Huế. Thật ra ấy là Bạch mai, vì hơn ai hết, chính Vua Minh Mạng phân biệt rẽ ròi loài Mai này với Mai vàng. Và lúc đề cập đến Mai vàng, Vua Minh Mạng đã gọi là Hoàng mai hay Lạp mai. Không chỉ thế, người Trung Quốc không gọi Mai vàng là Mai mà là Kim liên mộc (jin lian mu). Người Trung Quốc cũng dùng tên Lạp mai, nhưng không để chỉ loài Mai vàng như Minh Mạng viết trong Thánh chế mà gọi tên cho một loài hoa cũng có sắc vàng, mang tên kỹ thuật là Chimonanthus praecox.
Trong khuôn khổ bài này, chúng tôi ko tranh cãi phổ biến về điều đó, mà chỉ muốn nêu tản mát tí chút về những loài mai ở Việt Nam không họ hàng với Mai vàng truyền thống thân thuộc.
1. Bạch mai: tên tiếng Anh là Apricot, tên kỹ thuật là Prunus armeniaca, thuộc họ huê hồng – Rosaceae.
Đây chính là cây Mơ, thường được trồng đa dạng ở miền Bắc nước ta. Cây thân gỗ cao 3 – 5 m, Lá thường tụ họp trên nhánh ngắn, phiến hình xoan rộng hay hình trứng, đáy hình tim, đỉnh có mũi ngắn, bìa có răng kép nhỏ, gân phụ 5-7 cặp; cuống dài. Ra hoa trước lúc lá xuất hiện, hoa trắng hay phớt hồng, cuống hoa rất ngắn, tràng 5 cánh, nhị 15-20. Ở miền Bắc cây ra hoa vào cuối Đông, kéo dài sang Xuân. Ở Trung Quốc, cây cũng ra hoa trong khoảng Đông sang Xuân, thường trải qua một thời ký băng giá, đôi khi chịu phủ tuyết đầy cành, che lấp cả hoa, nhưng hoa vẫn tươi thắm, Như vậy nên mới có câu "Mai cốt cách, tuyết tinh thần" hoặc "Đạp tuyết tầm Mai"… Quả bác ái cứng, có phủ đầy lông mịn. Quả được sử dụng làm ô mai (mơ đen) và chữa bệnh.
2. Mai chiếu thủy: còn được gọi là mai chấm thủy, tên tiếng Anh Wrightia, tên khoa học là Wrightia religiosa, thuộc họ Trúc đào – Apocynaceae. Cây thân gỗ, thân xù xì, rộng rãi cành nhánh nhỏ dễ uốn nắn và cắt tỉa, nên đã được trồng làm cảnh, làm cây uốn thế lâu đời ở nước ta. Lá mỏng, hình xoan thanh mảnh, cuống rất ngắn, màu xanh bóng. Cụm hoa mai đẹp dạng xim thưa, hoa nhỏ có cuống dài buông thõng xuống, cánh hoa màu trắng, rất thơm. Cây vừa có dáng đẹp, vừa có hoa đẹp và thơm, chịu ẩm ngập được nên thường được trồng ở hòn non bộ hay ở chậu cảnh.
Cây mai chiếu thủy cho hoa màu trắng nở rộ ngày xuân
3. Mai chỉ thiên: tên tiếng Anh là Winter cherry tree, tên kỹ thuật là Wrightia antidysenterica, thuộc họ Trúc đào – Apocynaceae, là một loài tương cận với Mai chiếu thủy, nên có hình thái lá và hoa như vậy. Điểm khác biết rõ nét để phân biệt là hoa của loài này không buông thõng mà mọc thẳng hướng lên trời. Cũng Cho nên đã được gọi tên là Mai chỉ thiên. Cây cũng thường được trồng làm cảnh trong chậu hay trên hòn non bộ.
4. Mai mù u: còn được gọi là Nam mai, tên khoa học là Ochrocarpus siamensis var. Odoratissimus, thuộc họ Bứa (Măng cụt) – Clusiaceae. Cây thân gỗ, cao 20 – 25 m, vỏ đỏ. Lá non màu đỏ, mọc đối, thanh mảnh rộng dần ở đỉnh, đầu tròn có khía lõm, gân lá rõ, mịn. Cụm hoa ở nách lá, hoa màu trắng dày đặc, thơm giống như hoa mù u, dạng cây, cành và lá cũng hao hao giống mù u, Chính vì vậy đã có tên Mai mù u. Đây là một loài thực vật nhiệt đới, chịu khô hạn tốt, Vì thế ở Thừa Thiên Huế, chúng tôi gặp nó phân bố tản mát dọc theo dải cát ven biển, thường mọc xen lẫn với rộng rãi loài cây gỗ khác trong những rẻo rừng thoái hóa, diện tích nhỏ, người miền Trung gọi là rú cát. Cây ra hoa vào dịp cuối xuân.
>>Xem thêm: Có nên dùng thuốc kích nụ hoa mai? Dùng như thế nào là hợp lí?
5. Mai Nhật: tức là cây Kim đồng, tên tiếng Anh là Gold shower thryallis, tên kỹ thuật là Malpighia glauca, thuộc họ Dùi đục – Malpighiaceae. Cây thân gỗ, mọc thành bụi dày, phân cành rộng rãi, cao khoảng 1,5 m. Cành thuôn mảnh, mềm yếu nên ở những nơi có gió lớn thường xuyên, cành cần có các giá thể để tựa vào mới ít gãy. Lá hình xoan đều, nhẵn, mọc đối, xanh hơi ngã vàng, dài 4-6 cm. Cụm hoa dạng tán thưa ở đỉnh cành. Hoa vàng tươi, cánh tràng 5, có móng ngắn, nhị 10, chỉ nhị mảnh, màu vàng sau chuyển dần qua đỏ. Hoa hầu hết nở nói quanh năm.
6. Hồng mai: người Huế gọi là Nhất chi mai, tên tiếng Anh là Fiddlehead jatropha, tên kỹ thuật là Jatropha pandurifolia, tên đồng danh là Jatropha integerrima, thuộc họ Thầu dầu – Euphorbiaceae. Cây thân gỗ, mọc thành bụi tỏa rộng, cao 1 – 3 m, cành nhánh mọc chếch ngang và mềm dẽo nên thương phân tán thưa. Lá bầu dục, phần trên nguyên, gốc có khía răng. Cuống lá dài, mảnh. Cụm hoa trên cuống chung dài, mang đa dạng hoa xếp thưa. Hoa có cánh đài màu đỏ nâu, 5 cánh tràng đỏ hoặc hồng thắm, xòe rộng. Hoa không nở nhất tề, nở dần kế tiếp nhau nên cây có hoa vòng vèo năm. Ở Hội An, các nhà kinh doanh hoa và cây cảnh đang phân phối hàng loạt thứ Hồng mai lá xẻ - Jatropha integerrima var. Compacta.
như vậy mới thấy rằng, người Việt chúng ta hễ thấy một loài hoa nào có cây thân gỗ, hoa đẹp, trồng làm cảnh được, dạng hoa tương tự hoa mai thì đều gọi cho nó tên mai cả. Ngay cả cây Bún – Crateva religiosa, cũng được người dân xã Điện Thắng, thị xã Điện Bàn, thức giấc Quảng Nam gọi là Mai hạ. Do vậy theo tôi, mỗi lúc ứng dụng ý thơ của phổ biến bài thơ cổ nhắc về Mai chúng ta cần luận dẫn các căn cứ công nghệ để tránh sự nhầm lẫn ko đáng có, hầu có thể tạo sự bàn cãi công nghệ tích cực chứ không hề những tranh cải ko đáng có.
